Pozwólmy dzieciom być dziećmi!
Malak Bartosz1, 2
1 Instytut Sportu i Nauki w Poznaniu 2 Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu
Neurobiologia wysiłku fizycznego
Aktywność fizyczna, stymulacja poznawcza i zadania orientacyjno-przestrzenne wpływają na neurogenezę w zakręcie zębatym (część hipokampu odpowiedzialnej za uczenie się, pamięć i zapominanie) (Leasure i Jones, 2008; Fabel i in., 2009; Epp i in., 2016; Ihunwo i in., 2016; Kodali i in., 2016; Cooper i in., 2017; Ma i in., 2017, Boldrini i in., 2018). Właściwe zaplanowany rodzaj, intensywność i objętość bodźców, a także pozytywny ładunek emocjonalny, jaki za sobą niesie, może te procesy nasilić (Leasure i Jones, 2008; Epp i in., 2016; Kodali i in., 2016). Wciąż nie do końca poznane są biologiczne mechanizmy wyjaśniające wszystkie obserwowalne zjawiska, jednak wyniki ostatnich kilkunastu lat badań udokumentowały współzależność między wspomnianymi czynnikami, a zdolnościami do uczenia się i zapamiętywania, w tym również nabywania nowych umiejętności ruchowych (Skriver i in., 2014). Ponadto, wyniki ostatnich dwóch lat badań mogą wskazywać, że jednym z behawioralnych przejawów neurogenezy jest zwiększenie potrzeby eksploracji otoczenia (Kodali i in., 2016; Epp i in., 2016; Goodwin, 2018).
Pozwólcie Państwo, że przedstawię to inaczej. Dzieci posiadają naturalną potrzebę ruchu, którą od najmłodszych lat manifestują poprzez tworzenie i udział w najróżniejszych zabawach ruchowych. Zabawy i gry ruchowe są częścią natury zachowań ludzkich, które stanowią instynktowną formę aktywności, bez poważnych intencji, przygotowującą do dorosłego życia (pozytywny ładunek emocjonalny, stymulacja poznawcza i orientacyjno-przestrzenna) (Trześniowski, 1999). Zabawa i gry ruchowe mają swoje znamienite miejsce w szkoleniu sportowym i powinny stanowić jego największą komponentę na etapie wszechstronnym. Wszelkie dowody naukowe i mocne podstawy teoretyczne, takie rozwiązanie sugerujące, pozostają w dużym stopniu niezauważone przez praktyków sportu.
Problemy szkolenia sportowego w Polsce
Problemem sportu dzieci i młodzieży, szczególnie widocznym w tej drugiej grupie, jest brak progresywnego aplikowania obciążenia treningowego w długofalowej perspektywie, a jego wyraźne ukierunkowanie na realizację doraźnych celów (zbyt duża intensywność i objętość bodźców) (Strzelczyk i Karpowicz, 2012). Problem nasila się tym bardziej, kiedy współtowarzyszy mu brak zrozumienia procesów rozwojowych zachodzących u młodych sportowców, nieznajomości metod kontroli rozwoju biologicznego dziecka i doboru adekwatnych środków treningowych – zabaw, gier, czynności ruchowych, których niemożność efektywnego wykonania budzi frustrację (negatywny ładunek emocjonalny), a także brak znajomości zasad dydaktycznych, przez co sport, traci wiele ze swoich wychowawczych właściwości. Najbardziej spektakularne efekty braku przemyślanego, długofalowego systemu szkolenia w Polsce ilustruje zestawienie wyników osiąganych na Mistrzostwach Europy (ME) i Świata (MŚ) oraz Igrzyskach Olimpijskich (IO) przez juniorów i seniorów. Obraz jest wyraźny. We współzawodnictwie światowym osiągamy lepsze rezultaty w sporcie juniorskim (2,65-8,46% ogółu punktów i miejsca 2-13 w klasyfikacji medalowej w latach 1996-2009) niż seniorskim (1,84-3,46% punktów i miejsca 9-20 w tych samych latach). Efektywność szkolenia w Polsce, oceniana jako procentowa różnica między ilością zdobytych punktów przez seniorów i juniorów, jest ujemna (-22,4%; większe sukcesy osiągane w kategoriach juniorskich). Dla przykładu efektywność szkolenia w Hiszpanii, która znalazła się tuż przez nami we współzawodnictwie podczas IO 2008 (15 miejsce), wynosi 70,7%, a Wielkiej Brytanii 68,4% (6 miejsce). Równie niekorzystnie wygląda tzn. wskaźnik efektywności szkolenia (procentowy stosunek dorobku punktowego w kategoriach junior/senior), podczas IO, MŚ i EU w latach 2004-2008, który wynosił 1,16, a w najlepszych krajach europejskich (Szwecja, Holandia, Hiszpania, Wielka Brytania) wynosił niemal 2,5 (Sozański, Adamczyk i Siewierski, 2012). Spośród 136 medalistów Mistrzostw Świata Juniorów z lat 2005-2012, tylko 17 zawodników (12,5%) uzyskało kwalifikację olimpijską do Igrzysk w Pekinie (2008 r.) lub Londynie (2012 r.) (Makaruk, 2018). Bezpośrednim skutkiem wczesnej specjalizacji jest uniemożliwienie rozwoju pełnego potencjału fizycznego w okresie dorosłości i syndrom wypalenia, prowadzący do odchodzenia młodych zawodników od sportu (Visek i in., 2015). Prześledzono kariery sportowe 48 młodych lekkoatletów zajmujących miejsca od 1-10 w biegu na 600 i 1000 m w kategorii młodzika podczas Małego Memoriału im. J. Kusocińskiego) w latach 1996-1998. Analiza wykazała, że 17 zawodników skończyła przygodę ze sportem na etapie młodzika, 29 jako juniorzy, a zaledwie 2 bez większych osiągnięć przetrwało do kategorii seniora (Jóźwiak i Kosendiak, 2009). Statystyki obrazujące polski sport w latach 2012-2020 mogą być jeszcze mniej korzystne, na co bez wątpienia ma wpływ brak usystematyzowania zawodu trenera (część dzieci rozpoczyna i kończy swoją edukację sportową w komercyjnych szkółkach sportowych, w których wykształcenie prowadzących i jakość szkolenia budzą duże obawy) oraz niedoskonały system współzawodnictwa młodzieży Polsce, dofinansowujący kluby sportowe za zajmowane miejsca w turniejach Mistrzowskich (wymuszając ustanowienie wyników juniorskich, jako celu głównego szkolenia, zamiast jednego z jego etapów).
Akademie Sportowe ISiN
Akademia Sportowe Instytutu Sportu i Nauki powstały, by odwrócić wiele negatywnych trendów w wymiarze sportowym to, m. in.:
- zgodna z rozwojem biologicznym dziecka etapizacja procesów szkolenia;
- wdrożenie i bieżąca korekta opracowanego systemu szkolenia ISiN;
- wdrożenie i bieżąca korekta opracowanych rozwiązań dla praktyki edukacyjnej
i szkoleniowej; - uniezależnienie szkolenia sportowego od punktacji w systemie współzawodnictwa dzieci i młodzieży;
- ukierunkowywanie i selekcja do dyscyplin sportowych na właściwym na tego celu okresie rozwoju biologicznego i sportowego zawodnika;
a w perspektywie długofalowej poprawa wskaźnika efektywności szkolenia w Polsce i dorobku medalowego na najważniejszych zawodach sportowych.
Dążenie do upowszechnienia zjawiska sportu i rekreacji wśród dzieci oraz ścieżka edukacyjna dla dzieci i ich rodziców zrzeszonych wokół Akademii Sportowych Instytutu Sportu i Nauki pozwala zakładać, że także w wymiarze społecznym wiele z negatywnych skutków współczesnego stylu życia zostanie zminimalizowanych, tj.:
- zmniejszenie przyrostu odsetka dzieci i młodzieży z nadmiarem masy ciała w kolejnych latach (np. wśród 11-latów odsetek chłopców z nadmierną masą ciała wynosił 20,8%, u dziewcząt 16,5% w 2002 r., by w 2010 r. sięgnąć odpowiednia 25,4% i 17,9%); prognoza jest zatrważająca, każdego roku będzie przybywać 400 tysięcy dzieci z otyłością, w tym 80 tysięcy z nadwagą (Mazur i Małkowska-Szkutnik, 2011);
- zmniejszenie konsekwencji otyłości wśród dzieci, m. in. przez ograniczenie ryzyka chorób metabolicznych w wieku dorosłym i starczym, a także demencji i osłabienia funkcji poznawczych.
Powyższe korzyści oddane są w sformułowaniach, opisujących przebieg szkolenia sportowego w Instytucie Sportu i Nauki:
- Proces dydaktyczny rozpoczyna się w duchu krzewienia pasji do ruchu, wychowania poprzez sportu i dopiero na jego końcowych etapie następuje wychowanie do sportu (Instytut Sportu i Nauki, 2018).
- Świadoma decyzja o wyborze sportu, do którego posiada się wrodzone predyspozycje daje gwarancję osiągnięcia większych sukcesów, jako senior. Oparty o rozwój biologiczny i emocjonalny proces treningowy, pozwala w sposób optymalny dobrać narzędzia i wykorzystać naturalny potencjał ruchowy dziecka (Instytut Sportu i Nauki, 2018).
- Niezależnie, od wyboru dalszej ścieżki życiowej przez podopiecznych, wychowanie
w pasji do ruchu, zakorzenione wartości olimpijskie, umiejętność budowania relacji rówieśniczych, radzenia sobie z emocjami i stresem rywalizacji oraz rozwój poznawczo-intelektualny będą stanowić cenny zasób na dalszych etapach życia (Instytut Sportu
i Nauki, 2018).
Istnieje silna potrzeba zmian w szerokorozumianym sporcie dzieci i młodzieży, a dopełnieniem wskazującym na doniosłe znaczenie Akademii Sportowych Instytutu Sportu i Nauki, w tym procesie są, najprawdopodobniej unikalne w skali światowej, zasoby ludzkie. Multidyscyplinarny zespół stworzony na potrzeby realizacji projektu zbudowany jest z przedstawicieli nauk podstawowych i stosowanych, teoretyków sportu i praktyków tej specjalności (trenerów, fizjoterapeutów, osteopatów, dietetyków i psychologów).
Złożoność i rozmach projektu Akademii Sportowych Instytut Sportu i Nauki może sprawiać wrażenie przytłaczającego, jednak realizacja z punktu widzenia dziecka charakteryzuje się beztroską, lekkością i radością zabawy towarzyszącą podczas pierwszych lat treningów.
Bibliografia:
Boldrini M, Fulmore CA, Tartt AN, Simeon LR, Pavlova I, Poposka V, Mann JJ (2018). Human hippocampal neurogenesis persists throughout aging. Cell Stem Cell, 589-599.
Cooper C, Moon HY, van Praag H (2017). On the run for hippocampal plasticity. Cold Spring Harbor Perspectives in Medicine, a029736.
Epp JR, Mera, RS, Köhler S, Josselyn SA, Frankland PW (2016). Neurogenesis-mediated forgetting minimizes proactive interference. Nature Communications, 7, 5–12.
Fabel K, Wolf SA, Ehninger D, Babu H, Leal-Galicia P, Kempermann G (2009). Additive effects of physical exercise and environmental enrichment on adult hippocampal neurogenesis in mice. Frontiers in Neuroscience, 3(NOV), 1–7.
Goodwin SJ (2018). Neurogenesis: Remembering all or forgetting some. Journal of Neurophysiology, jn.00428.2017.
Ihunwo AO, Tembo LH, Dzamalala C (2016). The dynamics of adult neurogenesis in human hippocampus. Neural Regeneration Research, 11(12), 1869–1883.
Instytut Sportu i Nauki (2018). https://isin.com.pl/sport/akademia-szkolenia-sportowego/, 2.07.2018 r.
Jóźwiak Ł, Kosendiak J (2009) Czy trenerzy lekkoatletyki realizują cele etapu wstępnego treningu? Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, nr 29, 473-479.
Kodali M, Megahed T, Mishra V, Shuai B, Hattiangady B, Shetty AK (2016). Voluntary Running Exercise-Mediated Enhanced Neurogenesis Does Not Obliterate Retrograde Spatial Memory. Journal of Neuroscience, 36(31), 8112–8122.
Leasure JL, Jones M. (2008). Forced and voluntary exercise differentially affects brain and behavior. Neuroscience, 156(3), 456–465.
Ma CL, Ma XT, Wang JJ, Liu H, Chen YF, Yang, Y (2017). Physical exercise induces hippocampal neurogenesis and prevents cognitive decline. Behavioral Brain Research, 317, 332–339.
Makaruk H (2018). Sport w szkole, czyli fundament systemu szkolenie sportowego. Forum Trenera, 2 (27).
Mazur J i Małkowska-Szkutnik A (2011). Rozwój fizyczny i dojrzewanie płciowe. [W:] Wyniki badań HBSC 2010. Raport techniczny. Red. Mazur J i Małkowska-Szkutnik A, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2011.
Skriver K, Roig M, Lundbye-Jensen J, Pingel J, Helge JW, Kiens B, Nielsen JB (2014). Acute exercise improves motor memory: Exploring potential biomarkers. Neurobiology of Learning and Memory, 116, 46–58.
Sozański H, Adamczyk J, Siewierski M (2012). Etapizacja procesu szkolenia sportowego – teoria i rzeczywistość. [W:] Etapizacja procesu szkolenia sportowego. Teoria i rzeczywistość. Red. Strzelczyk R i Karpowicz K, AWF Poznań, s. 11-44.
Strzelczyk R i Karpowicz K (2012). Kilka uwag o etapizacji procesu szkolenia sportowego.
[W:] Etapizacja procesu szkolenia sportowego. Teoria i rzeczywistość. Red. Strzelczyk R i Karpowicz K, AWF Poznań, s. 5-10.
Trześniowski R (1999). Zabawa w procesie wychowania. [W:] Zabawy i gry ruchowe. Teoria i metodyka. Red. Staniszewski T, AWF Warszawa, s. 17-34.
Visek AJ, Achrati SM, Mannin H, McDonnell K, Harris BS and DiPietro L (2015). The fun integration theory: towards sustaining children and adolescent sports participation. J Phys Act Health 12(3): 424-433.