Poczucie własnej skuteczności – przejawy i definicja. Część 1

Ziółkowska-Szyszło Katarzyna

Instytut Sportu i Nauki w Poznaniu

Jeśli interesują Cię sukcesy, konkretne rezultaty, skuteczna realizacja celów czy marzeń, to zagadnienie poczucia własnej skuteczności jest dla Ciebie.

Czym jest poczucie własnej skuteczności?

Teorię poczucia skuteczności stworzył Albert Bandura i jest ona częścią całościowej koncepcji wyznaczania celów.

Definiuje on poczucie skuteczności jako:

• przekonanie o własnej zdolności do zorganizowania i zrealizowania działań niezbędnych do kierowania przyszłymi sytuacjami;
• przekonanie, że potrafi się podjąć skuteczne działania niezbędne do wywołania pożądanego skutku, także wtedy, gdy pojawiają się przeszkody, pokusy.

Innymi słowy jest to głębokie przeświadczenie o własnej zdolności do odniesienia sukcesu w konkretnej sytuacji. Ocena, że jest się w stanie zmobilizować oraz wykorzystać zasoby, w tym umiejętności niezbędne, aby poradzić sobie z danym zadaniem, wyzwaniem czy problemem.

Jeśli ludzie uważają, że mają umiejętności, dzięki którym sprostają sytuacji, to czują siłę i pewność.

Co różni poczucie własnej skuteczności od pewności siebie czy optymizmu?

W literaturze przedmiotu można spotkać zamienne stosowanie dwóch pojęć: pewność siebie i poczucie skuteczności. Nie jest to jednak uzasadnione, ponieważ sam Bandura je precyzyjnie rozróżniał.

Pewność siebie – termin niedookreślony, odnosi się do siły przekonania, nie precyzując czego owo przekonanie miałoby dotyczyć. Bandura uważał w dodatku, że nie jest zakorzeniony w żadnej teorii. Tymczasem poczucie skuteczności odnosi się do przekonania o własnych zdolnościach sprawczych, zdolnościach do osiągnięcia określonego poziomu wykonania. Obejmuje, i potwierdzenie poziomu kompetencji, i siły tego przekonania.

Poczucie własnej skuteczności nie odpowiada, też definicyjnie optymizmowi czy nierealistycznemu optymizmowi. Podstawowa różnica tkwi w poczuciu sprawstwa – jest ono elementem składowym pojęcia poczucia skuteczności, ale nie optymizmu, ponieważ ten ostatni jest generalizowanym przekonaniem, że przyszłość będzie pozytywna. Poczucie własnej skuteczności nie odnosi się do przyszłości w ogóle, a do konkretnych działań, sytuacji, zadań czy wyzwań, problemów; do momentu decyzji czy podjąć dane zadanie.

Nierealistyczny optymizm, tym bardziej nie ma nic wspólnego z poczuciem własnej skuteczności, które ponadto oparte jest na przeszłych doświadczeniach i nie powoduje podejmowania ryzykownych działań.

Jak przejawia się poczucie własnej skuteczności?

Osoby przejawiające wysokie poczucie własnej skuteczności:

• postrzegają wyzwania i problemy jako zadania, które należy po prostu wykonać;
• rozwijają głębsze zainteresowania działaniami, które są ich udziałem;
• bardziej angażują się w to, co je interesuje i w to, co robią;
• szybko podnoszą się po niepowodzeniach i rozczarowaniach, potrafią z nich korzystać.

Ludzie z niskim poczuciem własnej skuteczności:

• unikają trudnych sytuacji, postrzegając je jako krzywdę lub stratę;
• są przekonani, że nie potrafią poradzić sobie z trudnymi sytuacjami i zadaniami;
• skupiają się na porażkach i negatywnych wynikach;
• szybko tracą wiarę we własne możliwości.

Jakie są ważne charakterystyki poczucia własnej skuteczności?

Bandura twierdzi, że to przekonanie determinuje ludzkie myślenie, przeżywanie i zachowanie, i uważał je za najlepszy prognostyk i bezpośredni predykator zachowań.

To ono, dochodzi do głosu w trakcie decydowania o podjęciu określonego zachowania/zadania i motywuje (lub demotywuje) do podjęcia tego działania.

W badaniach empirycznych udowodniono, że poczucie własnej skuteczności jest dobrym prognostykiem wielu różnorodnych działań, zachowań związanych z:

• odchudzaniem;
• rzucaniem palenia;
• uprawienia sportu;
• podejmowaniem trudnych decyzji;
• umacnianiem siebie;
• zdrowiem.

Poczucie własnej skuteczności utrzymuje się na stałym poziomie w dłuższych przedziałach czasu, nie jest jednak takie samo w różnych sytuacjach. W konsekwencji powinno być mierzone dla każdej sytuacji oddzielnie. Stąd na przykład program odchudzania dla jednych jest łatwy i go realizują „bez mrugnięcia okiem”, dla innych to Mount Everest niemożliwy do zdobycia.

Nowe ujęcia poczucia własnej skuteczności

W kontekście podejmowania zachowań korzystnych dla zdrowia, podczas prac nad Procesualnym Modelem Zmiany Zachowań Zdrowotnych (HAPA Ralfa Schwarzera) zaproponowano bardziej szczegółowe ujęcie poczucia własnej skuteczności i podział jego na 3 kategorie:

• dotyczącą inicjowania działań;
• dotyczącą utrzymywania działań;
• dotyczącą przezwyciężania nawrotów.

Własna skuteczność dotycząca inicjowania działań jest definiowana, jako przekonania jednostki, że jest ona w stanie rozpocząć nowe dla niej zachowania i to nie zależnie od piętrzących się barier czy chęci odwlekania. W konsekwencji podmiot mający jej wysokie poczucie:

• chce, jak najszybciej zacząć działać;
• koncentruje się na przyszłym sukcesie związanym z podejmowanym działaniem;
• postępują zgodnie z zaleceniami specjalistów.

Własna skuteczność dotycząca utrzymywania działań to przekonania jednostki, że jest ona w stanie wytrwać w działaniu, mimo przeszkód, barier; to zdolność do ich pokonywania.

Własna skuteczność dotycząca przezwyciężania nawrotów została ujęta, jako przekonania jednostki, że:

• nawet, w przypadku chwilowych porażek można wrócić na wybraną drogę;
• chwilowe ulegnięcie pokusie czy porażka nie równa się całkowitej przegranej;
• osoba, może przejąć kontrolę nad własnym zachowaniem, nawet gdy nastąpiło chwilowe pogorszenie realizacji celów.

Badania dotyczące np. samobadania piersi, używania samochodowych pasów bezpieczeństwa, stosowania prozdrowotnej diety, uprawiania ćwiczeń – wskazały umiarkowane zależności pomiędzy w/w kategoriami poczucia własnej skuteczności oraz to, że wiążą się one z intencją i/lub zachowaniem. Nie są one, jednak w pełni zadawalające, bo nie wykorzystywały schematu eksperymentalnego do oceny efektów poszczególnych skuteczności. Niedostatecznie zbadano zależność: przeszłe zachowania a przekonania o skuteczności.

Bibliografia:

Bandura A (1977). Self-efficacy: Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review 84

Franken ER (2005). Psychologia motywacji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

Łuczyńska A (2004). Zmiana zachowań zdrowotnych. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

Łuczyńska A (2007). Nadwaga i otyłość: interwencje psychologiczne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN

Schwarzer R, red. (1992). Self-efficacy: Thought control of action. Washington, DC: Hemishphere.

Schwarzer R, red. (2001). Social-cognitive factors in changing health-related behavior. Current Directions in Psychological Science, 10, 73-82.

Schwarzer R, Renner B (2000). Social-cognitive predictors of health behavior: action self-efficacy and coping self-efficacy. Health Psychology, 19, 487-495.

Strycharczyk D, Clough P (2017). Odporność psychiczna. Strategie i narzędzia rozwoju. Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne

Trzebińska E (2008). Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne